Pięknie śpiewają i do tego reagują na obecność szkodliwych gazów. Przez wiele lat górnicy zabierali je na szychtę, aby w ich obecności czuć się bezpieczniej. Dziś hodowla tych ptaków to wspaniałe hobby, zwłaszcza dla górnika, który po ośmiu godzinach pracy w ciemnym wyrobisku chciałby trochę poobcować z przyrodą.
Wojciech Kościelniak z Łazisk Górnych, emerytowany pracownik kopalni Bolesław Śmiały, o kanarkach wie wszystko. Pasja ta pochłania go niemalże od czterdziestu lat. Jest sędzią krajowym i międzynarodowym podczas wystaw tych przemiłych ptaków. Pełni też funkcję prezesa prężnie działającego w Łaziskach Górnych Klubu Hodowców Kanarków Kształtnych.
– Kanarki ocenia się podobnie jak psy lub koty. Jest wzorzec i oceniany kanarek musi mu odpowiadać, jeśli ma liczyć się w konkurencji. Hodowcy wystawiają kanarki bardzo małe, najmniejsze, jakie zdołał wyhodować człowiek. Zaliczają się do nich hiszpańskie miniatury, mające nieco ponad 10 cm długości. Olbrzymy, czyli giganty włoskie, przedziwnie ufryzowane, nie przekraczają zazwyczaj 24 cm. Ulubione przez hodowców są glostery, prześliczna rasa małych ptaszków z koronkami. Od niej zaczyna chyba każdy początkujący hodowca – opowiada.
W jego hodowli żyją m.in. słynne na cały świat kanarki garbate. Swym wyglądem robią niesamowite wrażenie. Ich smukłe nogi, nieco wykrzywiona na kształt siódemki postawa i potrójna fryzura sprawiają, że trudno oderwać od nich wzrok.
Hodowla kanarków nie jest łatwym zajęciem. Ptaki trzyma się w parach. U Kościelniaka część mieszka w klatkach zajmujących całą ścianę jednego z pokoi niewielkiego mieszkania, a inne przebywają na działce.
– Tam trzymam samice. Fachowo się to nazywa „zimowanie”. Samica musi wymarznąć, żeby na wiosnę poszła do lęgu. Tłuszcz, który noszą na sobie, pozwala im na zniesienie nawet dziesięciostopniowego mrozu. Przy takich temperaturach mam problem z wodą. Dwa, trzy razy dziennie trzeba ją donieść wraz z pokarmem. W najgorszej sytuacji sypię do klatek śnieg – wyjaśnia tajniki swego hobby.
Dziadek Wojciecha Kościelniaka również hodował te wdzięczne ptaki i był górnikiem.
– Za jego czasów zabierano jednego na szychtę, ze względu na wyjątkową wrażliwość tych ptaków na toksyczne gazy ulatniające się w podziemnych wyrobiskach. Fascynowało mnie to. Polubiłem kanarki i zacząłem je hodować – opowiada.
Warto wiedzieć, że w Ostrawie Przywozie działa jedyna na świecie woliera z kanarkami, zbudowana w przeszłości przez tamtejszych górników. Ma dziewięć metrów szerokości, sześć metrów wysokości i kształt trzech połączonych ze sobą wież. Dziś jest to miejsce edukacji o przemysłowej historii Śląska.
Kanarki rasy Harc (harceńskie) były hodowane przez górników od drugiej połowy XIX stulecia.
– W XX w. kanarki zostały zastąpione nowoczesnymi technologiami mierzenia stężeń gazów kopalnianych i nie są wykorzystywane co najmniej od końca drugiej wojny światowej. Niemniej jednak tradycja ich hodowli była w Ostrawie bardzo silna i tak zostało po dziś dzień – opowiada Ilona Rozehnalová, historyk przemysłu.
Jej zdaniem rzadko zdarza się, aby woliera przetrwała w jednym miejscu tyle lat bez większych problemów. Dwukrotnie groziło jej rozebranie.
– Kiedy obok budowano osiedle mieszkaniowe, uznano, że wolierę trzeba będzie wyrzucić. Ale hodowcy walczyli o jej pozostawienie i postawili na swoim. To wciąż jest ogromna atrakcja w naszym mieście – zwraca uwagę Rozehnalová.
Wolierę zbudowali w 1961 r. górnicy z nieistniejącej już dziś kopalni Zwycięski luty.
– W Ostrawie zbudowano kilka wolier. Znajdowały się w różnych dzielnicach, ale ich opiekunowie wymarli i nie miał kto opiekować się kanarkami, także zimą. Więc je likwidowano. Ostała się tylko jedna – tłumaczy Jan Duda, emerytowany górnik, który również brał udział w jej budowie.
W przeszłości te śpiewające ptaki uratowały życie niejednemu górnikowi. Pomysł sprowadzenia kanarków do kopalń w Europie pojawił się na początku XVIII w. Pionierami byli austriaccy górnicy z Imst pod Innsbruckiem. W okolicy działały wówczas kopalnie srebra i innych rud.
Miasto wkrótce stało się ośrodkiem handlu kanarkami, które eksportowano do wielu krajów. Na początku XVIII w. część ptaków wysłano w niemieckie góry Harzu i tam znalazły pracę w kopalniach rud. W mieście Sankt Andreasberg kanarki hodowano prawie w każdym gospodarstwie domowym. Pojawiła się też zupełnie nowa rasa – kanarek harceński – wyjaśnia hodowca Pavel Pivoňka i dodaje, że od tamtych czasów wykorzystywanie kanarków Harc przez górników w kopalniach stało się tradycją.
Kanarki były wrażliwe na obecność gazów kopalnianych. Przy niższym stężeniu metanu latały po klatce i odbijały się od żerdzi. Na wyższe stężenia reagowały posępnością. Siedziały ze spuszczonymi głowami, kołysały się z boku na bok lub spadały z grzędy. Wówczas trzeba było brać nogi za pas i opuszczać wyrobisko.
Do ostrawskich kopalń – jak wynika z dostępnych informacji – już w drugiej połowie XIX w. górnicy zaczęli sprowadzać kanarki. Po wybuchu metanu w kopalni František w 1875 r. obowiązkowo zabierano kanarki na szychtę, a jeden z członków załogi był odpowiedzialny za stałe monitorowanie zachowania ptaków. Ze względu na bliską więź górników z kanarkami, ptaki te najczęściej trzymane były w koloniach górniczych. W Wielkiej Brytanii ustawa z 1911 r. nakładała obowiązek trzymania kanarków w kopalniach. Ustalono, że w każdym wyrobisku muszą czuwać po dwa ptaki. A żeby było ciekawiej, obowiązek ten został zniesiony dopiero wraz z nowelizacją ustawy o górnictwie w 1986 r., oficjalnie kończąc 75-letnią erę wykorzystania kanarków w brytyjskich kopalniach węgla kamiennego. Oczywiście w tym czasie kanarków dawno już tam nie było.
W Niemczech zaś kanarki zwożono na dół jeszcze z początkiem lat 50.
– Choć dawne praktyki w kopalniach mogą wydawać się nieco okrutne, zdaniem historyka górnictwa Karela Edelmanna – śmierć kanarków „przy pracy” zdarzała się raczej rzadko.
– Górnicy nie pozwolili, aby sytuacja zaszła tak daleko i opuszczali zagrożone wyrobiska, jak tylko spostrzegli podejrzane zachowanie ptaka. Kanarek był uważany za członka zespołu i jego utrata byłaby czymś bardzo niestosownym – wyjaśnia.
Powodem większej wrażliwości kanarków na trujące gazy w porównaniu do ludzi jest ich znacznie szybszy metabolizm, oddech i tętno. Trujące gazy wchłaniają się także dzięki workom powietrznym, dlatego dotknięte nimi ptaki odczuły je znacznie wcześniej niż ludzie. Próbowano zabierać na dół inne ptaki, a później nawet myszy i świnki morskie, ale kanarek ze swoim charakterystycznym śpiewem, jasnym ubarwieniem i ciągłym ruchem był idealnym obiektem w ciemnym wyrobisku.
W języku angielskim nadal istnieje określenie „canary in the mine”, „kanarek w kopalni”, które odnosi się do kogoś, kto swoją wrażliwością ostrzega otoczenie przed czymś niebezpiecznym.
Jeśli chcesz mieć dostęp do artykułów z Trybuny Górniczej, w dniu ukazania się tygodnika, zamów elektroniczną prenumeratę PREMIUM. Szczegóły: nettg.pl/premium. Jeżeli chcesz codziennie otrzymywać informacje o aktualnych publikacjach ukazujących się na portalu netTG.pl Gospodarka i Ludzie, zapisz się do newslettera.
